Datum:
Opname: zaterdag 26 maart 2022
Titel:
Column 3: Epicurisme
Auteur:
Hans de Brouwer (†)
Presentatie:
Judith Jansen
Luisteren:
Column 3: Epicurisme. De tekst van de column staat hieronder vermeld.
Een uitspraak van de filosoof Epicurus: “Niets is goed aan hem die het toereikende als weinig beschouwt.”
Eind februari 2022 is Rusland geheel eenzijdig met militair geweld het soevereine land Oekraïne binnengevallen. Ondanks pogingen van Poetin om de rauwe werkelijkheid van die oorlog te verbergen en te ontkennen met fake-nieuws en vele andere middelen, worden wij hier via tal van kanalen geïnformeerd wat daar gebeurt, denk aan tv, social media, satellietbeelden.
Er komt veel geweld en persoonlijk leed naar buiten en dus bij ons naar binnen! Mensen zijn daar ernstig door gechoqueerd en niet iedereen kan dat mentaal aan. Mensen zijn op zoek hoe zij hiermee kunnen omgaan; dat zij wel betrokken zijn, maar de heftige informatie zodanig doseren zodat de psychische belasting acceptabel is; dus niet alsmaar negatief nieuws absorberen door doomscrolling.
In dit verband moet ik denken aan de Griekse filosoof Epicurus die leefde van 341 tot 270 vóór onze jaartelling. Dat is in de hellenistische tijd: de tijd na Alexander de Grote en vóór de Romeinen. Epicurus richtte zich op de kwaliteit van het leven en had daar ook strategieën voor. Hij bezit, net als enkele andere grote denkers, een eigen stroming, ook wel “school” genoemd, in de zín van een samenhangende denkwijze. Deze filosofierichting wordt “epicurisme” genoemd.
Ik beschrijf hier twee aspecten van zijn school. 1 De tuin van Epicurus en 2 Het hedonisme.
1 De tuin van Epicurus
In ongeveer 306 vóór de jaartelling kwam Epicurus vanuit Mytilene samen met een groep volgers weer terug naar Athene. Hier stichtte hij een school genaamd De Tuin, vernoemd naar de behuizing met een bijzonder grote tuin waar hij verbleef met zijn volgers, leerlingen. Opmerkelijk voor díe tijd waren dit niet alleen mannen, maar ook slaven en vrouwen. Epicurus had in die tijd de status van goeroe.
De tuin staat symbool voor zijn filosofie: een besloten gebied, namelijk ommuurd, waar de aanhangers een goed leven, als ook het goede leven, trachtten te leiden door te streven naar het zoveel mogelijk vermijden van pijn, verdriet en vooral: angst. Soberheid, zelfredzaamheid, rechtvaardigheid en vriendschap stonden in de tuin voorop. Je zou dit in samenhang de strategie van deze epicuristen kunnen noemen.
De Tuin was met opzet op afstand van het centrum van Athene gekozen, ver van de drukte, het politieke gekonkel, de terreur van geweld of oorlogen.
Deze afstand werd extra benadrukt door de ommuring van de tuin.
Die ommuring was de verzinnebeelding van contemplatie, reflectie en beschouwing. Dat deed men individueel, maar ook met elkaar, al dan niet werkend, wandelend, denkend of pratend in de tuin. Hierbij lag de nadruk op eenvoud en matigheid.
Sleutelwoorden in relatie tot deze levenswijze zijn: vriendschap en genieten. Onderlinge harmonie, persoonlijke verdieping met af en toe een goed glas wijn met een lekker stuk versgebakken brood. Als er ook nog kaas was, wat niet altijd voorkwam, was het feest, extra genieten.
Liever rust dan politiek gekrakeel, liever harmonie dan tegenstellingen met heftige discussies; dus een leven dat meer gericht is op kwaliteit dan kwantiteit, een kleine wereld boven de grote wereld.
Van belang zijn: het bereiken van een toestand van voldoening en onthechting, waarbij dus vriendschap en het genieten van de kleine dingen des levens centraal staan. Een mooi boek lezen, bloemen plukken, deze in een vaas schikken, een oprecht gesprek met de ander, in de moestuin werken, je leven overdenken, brood bakken, muziek maken en/of luisteren; dat soort leven is belangrijk en brengt je dichter bij geluk.
2 Hedonisme
Hedonisme is in onze tijd een beladen begrip. De term wordt geassocieerd met zoveel mogelijk genot en lust, een dwangmatige behoefte aan zintuigelijk beleven, wat met name in de rijke westerse cultuur al snel leidt tot al dan niet seksuele excessen.
Het filosofische begrip, zoals Epicurus dat bedoelde, heeft echter een heel andere betekenis. Epicurus keek naar de som van geluk en dat leidt juist tot dosering en matiging van onze verlangens en behoeften. Niet te veel eten want dan word je dik, maar wát je eet doe je met smaak en aandacht. Te veel drinken leidt tot een kater! Er wordt dus een afweging gemaakt tussen korte- en langetermijneffecten. Deze manier van denken wordt de hedonistische calculus genoemd. Factoren als lust, onlust en genot worden beoordeeld op positief effect en redelijkheid. Genot betekent in de het epicurisme dan ook meer: gemoedsrust en onverstoorbaarheid.
Echt genot bereik je door minder verlangens, matiging. Het streven naar luxe leidt vaak alleen tot last.
Epicurus kent 3 soorten behoeften.
1. De natuurlijke en noodzakelijke behoeften: bijvoorbeeld eten en drinken.
2. De natuurlijke en niet-noodzakelijke behoeften: bijvoorbeeld iets lekkers
eten.
3. De niet-natuurlijke en niet-noodzakelijke verlangens: bijvoorbeeld streven
naar bekendheid, rijkdom.
Als de natuurlijke behoeften zijn bevredigd, dan vindt Epicurus geen redenen om naar meer te streven. De rest veroorzaakt meestal geestelijke onrust.
Mooie uitspraken van Epicurus zijn:
“Je moet eerder bedenken met wie je wilt eten of drinken dan wát je wilt eten of drinken.”
“Rijkdom bestaat niet uit het hebben van grote bezittingen, maar het hebben van weinig behoeften.”
“Wie rijk wil zijn moet niet zijn vermogen vermeerderen, maar zijn hebzucht verminderen.”
“Een simpel en zorgeloos leven is het beste leven.”
Het epicurisme is geen coherente ethiek, maar eerder een levenswijze met regels om geluk, althans gemoedsrust, te bevorderen en te bereiken.
Zeker in onze tijd (denk aan de coronapandemie, de dreigende klimaatcatastrofe, en recent de huidige oorlog tussen Rusland en Oekraïne) denk ik dat veel mensen -vooral jongeren- hun voordeel met het gedachtengoed van Epicurus kunnen doen, samengevat: jouw wereld klein en overzichtelijk houden.
Dat betekent niet dat je moet wegkijken wat er gebeurt, je afzijdig houden door je kop in het zand te steken of verantwoordelijkheden te ontlopen.
Dat gaat niet meer in deze geglobaliseerde wereld met alle snel beschikbare informatie, soms in real time, kijk maar naar social media.
Er is veel onbehagen in deze tijd, tijd met een sterk onzekere toekomst. Er komt veel negatiefs op ons af. Dat betekent dat we technieken, regels, leefwijzen moeten ontwikkelen die ons psychisch weerbaar maken en houden.
De grote vraag is: Hoe dealen we met de grote wereld?
De filosofie van Epicurus kan ons hierbij helpen.
